Bir Manipülasyon Taktiği: Gaslighting

(Yazıda 1944 yapımı ‘Gaslight’ filmiyle alakalı spoiler vardır.)

(Türkçede tam olarak bir karşılığı bulunmadığı için yazı boyunca ‘gaslighting’ terimini kullanacağım.)

Oldukça etkili bir manipülasyon yöntemi olan ‘gaslighting’ terimi, adını ilk olarak eski bir tiyatro oyunundan alıyor. Sonrasında bu oyunun 1940 ve 1944 yıllarında iki tane sinema uyarlaması yapılıyor. Bu yazımda 1944 yapımı film üzerinden gideceğim.

Türkçeye ‘Işıklar Sönerken’ diye çevrilen filmde, Gregory ve Paula isimli bir çift var. Gregory, Paula’nın haberi olmadan evdeki gaz lambasının ışığını her gün birazcık kısıyor. Paula ışığın kısıldığını fark ediyor ancak ortada bunu yapabilecek hiç kimse yok gibi görünüyor. Bu nedenle ışığın kısıldığından tam olarak emin olamıyor. Paula yavaş yavaş kendi algılarından şüphe duymaya başlıyor ve hatta sonunda delirmeye başladığını düşünüyor. Filmin konusu kısaca böyle.

Peki size bu manipülasyon tekniği biraz bayat mı geldi? Bir insanın bu kadar basit bir şekilde asla delirtilemeyeceğini mi düşünüyorsunuz? Veya böyle şeyler sadece filmlerde mi olur? O zaman gaslighting aşamalarını film üzerinden biraz daha derinden inceleyelim.

Filmde öncelikle manipülatör yani Gregory, Paula’nın sevgisini ve güvenini kazanıyor. Paula’yı onu delicesine sevdiğine inandırıyor. Tanışmalarının üzerinden çok kısa bir zaman geçmiş olsa da Gregory Paula’nın hayatının merkezine yerleşiyor ve ikili çok hızlı bir evlilik kararı alıyor. Adeta ayakları yerden kesilen Paula, onu seviyor ve daha da önemlisi ona güveniyor.

Güven işini hallettikten sonra izolasyon başlıyor. Önce Paula sevdiği adamla beraber olmak için işinden ayrılıyor. Daha sonra da Gregory Paula’yı farklı bir yere taşınmaya ikna ederek onu tanıdığı herkesten uzaklaştırıyor. Ayrıca taşındıkları ev Paula’nın teyzesinin öldürüldüğü ev. Yani Paula’nın bu evde birçok kötü anısı da var. Sonuç olarak Paula artık sevmediği bir evde, tanıdığı insanların fikirlerinden ve bakış açılarından uzak bir yerde tutuluyor. Üstüne üstlük Gregory yeni taşındıkları yerde türlü bahanelerle Paula’nın yeni insanlarla tanışmasını ve konuşmasını da engelliyor. Evin çalışanlarını bile Paula’yı rahatsız etmemeleri konusunda uyarıyor. Paula’nın çevresinde adeta tek bir insan kalıyor, o da Gregory.

Eşini herkesten uzaklaştırmayı başaran Gregory bu sefer yavaş yavaş küçük eleştirilerde bulunmaya başlıyor. Paula’nın her zaman bir şeyleri kaybettiğinden ve unutkan biri olduğundan söz ediyor veya çok yorgun göründüğünü ve onun için endişelendiğini söylüyor. Paula bir şeyleri sorgulamaya başlarsa da, unutkanlığının yanına bir de şüpheciliği ekleniyor. Bir keresinde Gregory eşine bir mücevher hediye ediyor ve bunu asla kaybetmemesini sıkı sıkıya tembihliyor. Paula şaşırıyor, Gregory neden bu kadar üstüne basa basa söylüyor bunu diye. Sonrasında ise gerçekten de mücevher kayboluyor. Paula mücevherin yerinden emin olsa da, baktığında mücevherin orada olmadığını görüyor.

Mücevherin yerini değiştirenin Gregory olduğunu anlaması gerekirdi diye düşünüyorsanız, tekrar düşünün. Adam; kadının hayatının aşkı, bu hayatta sevdiği ve güvendiği tek insan. Hatta hayatta kalan tek ailesi o. Ayrıca mücevheri almakta ne gibi bir çıkarı olabilir ki? Başta zaten mücevheri kendisine veren o. Ayrıca hepimiz, kanıtlar çok açık olsa dahi sevdiğimiz ve güvendiğimiz insanların yaptıkları karşısında çoğu zaman kör kesiliriz. Yabancılara karşı oldukça şüpheci olan insanlar bile çoğu zaman sevdiklerini sorgulamaktan kaçınırlar.

Filme geri dönersek; en sevdiği insan tarafından sıkça yorgun ve unutkan olduğu söylenen Paula yavaş yavaş kendinden şüphe etmeye başlıyor. Artık kendi hafızasına, fikirlerine ve özellikle de algılarına çok da güvenemez duruma geliyor. Üstüne üstlük evin içinde neredeyse tutsak hayatı yaşamakta ve paylaşımda bulunabileceği tek kişi de Gregory. Ancak onunla da konuşamıyor çünkü konuşması bir şeyi değiştirmeyecek. Gregory onun unutkan ve yorgun olduğunu yinelemekten başka bir şey yapmıyor. Ve böylece kadın içine kapanıyor.

Ve asıl bu noktada gaz lambasının ışığını kısma işlemi başlıyor. Yani manipülasyona adını veren olay başlayana kadar kadın çoktan türlü oyunlarla gaslightinge uygun duruma getiriliyor. Kısacası kurban gerçek manipülasyona hazır hale getirilene kadar sabırla bekleniyor.

Anlayabileceğiniz üzere gaslighting sadece basit bir kandırma veya yalan söyleme vakası değil. Oldukça sistematik bir manipüle etme yöntemi. Ayrıca amacı sadece anlık bir şeyler elde etmek de değil. Burada kurbanı tamamen kendinden şüphe eder hale getirip, adeta delirterek istismara daha açık hale getirmek amaçlanıyor.

Gaslightinge uğradığınızı mı düşünüyorsunuz?

Küçük bir günlük tutun. Bu günlüğe sadece gerçekleşen olayları tam olarak olduğu gibi, detaylı bir şekilde, gerekirse tarih ve saat belirterek kısaca not alın. Not alırken olaylara yorum katmaktan kaçının.

Gözlemleyin. Gerçekliğinden emin olduğunuz bir konuda konuşurken, karşınızdaki kişinin tepkilerini izleyin:

Sizi sürekli unutkan olmakla mı suçluyor? Yoksa kendisini çok unutkan bir insan olarak mı niteliyor?
Olayları yanlış hatırladığınızı, zaten çok kötü bir hafızanız olduğunu mu belirtiyor? Yoksa kendisinin çok kötü bir hafızaya sahip olduğunu söyleyerek işin içinden çıkmaya mı çalışıyor?
Gerçekleştiğinden emin olduğunuz olayların asla yaşanmadığını mı söylüyor? Yoksa gerçekleşmediğini bildiğiniz şeylerin yaşandığını mı öne sürüyor?
Karşınızdaki insan güvendiğiniz biri değil de bir yabancı olsaydı da eleştirilerine bu şekilde mi yaklaşırdınız? Yoksa onu sevdiğiniz için ona gereğinden fazla mı güveniyorsunuz?
Farklı insanlardan fikir alabilecek, onların görüşlerine ulaşabilecek bir durumda mısınız? Yoksa bir şekilde herkesten uzak bir başınıza mı kaldınız?

Sonuç olarak gaslightinge uğradığınızı düşünüyorsanız; bilin ki hiç kimseye kendinizi ispatlamak veya haklı olduğunuzu itiraf ettirmek zorunda değilsiniz. Manipüle ediliyorsanız bunun için manipülatörle yüzleşmeye çalışmayın. Yüzleşmek sizi sadece kendinizden daha da şüphe eder hale getirecektir. Ayrıca kandırıldığınız için kendinizi suçlamamaya çalışın. Manipüle edildiğini anlayan insanlar genellikle kendilerini suçlama eğilimi gösterirler. Nasıl daha önce göremedim, nasıl fark edemedim, nasıl bu kadar saf ve aptal olabildim diye kendi kendinize sorabilirsiniz. Bu durumun sizin zekanızla ve entelektüel kimliğinizle bir ilgisi yok. Manipülasyon sizin suçunuz değil.

Ayrıca işinde iyi bir profesyonelden de psikolojik yardım alabilirsiniz. Duygusal ve psikolojik manipülasyon, kendi başına kolay kolay atlatılabilecek bir şey değildir.